TDTV: Tôn Thất Thuyết là một nhân vật lịch sử có nhiều tranh cãi, ông là người đã tự ý phế lập các vua triều Nguyễn, nhưng ông cũng là người kiên gan chống Pháp. Mưu sự không thành, về cuối đời ông đã phải sống lưu vong ở Quảng Đông để tránh sự săn lùng của người Pháp. Đây là một công văn của quan lại nhà Thanh về cách đối xử với nhóm của ông. Danh hiệu “Tôn Thất” đã được thay bằng tên họ thật là Nguyễn Phúc Thuyết. Sau khi các hoạt động kháng Pháp thất bại, Tôn Thất Thuyết đã bị nhà Thanh giam lỏng, hàng tháng họ cấp tiền cho nhóm của ông để sống, sau đó ông chết già ở Quảng Đông. Dưới đây là bản dịch công văn của nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Chính. Qua nội dung trong bài chúng ta sẽ hiểu rõ hơn về tình cảnh cuối đời của ông Tôn Thất Thuyết. Tự Do Tân Văn xin trân trọng giới thiệu.
Ngày mồng 8 tháng Một,
Tổng đốc Lưỡng Quảng Trương Chi Động [張之洞] gửi văn thư nói rằng:
Chiếu theo những việc từ trước, các quan Việt Nam Nguyễn Phúc Thuyết [阮福說], Trần Xuân Soạn [陳春撰], Nguỵ Khắc Kiều [魏克喬], Trần Chi Đống [陳之棟], Hồ Quỳnh [胡瓊] dẫn theo binh dịch 10 người đến tỉnh Việt [Quảng Đông, Quảng Tây] khai rằng bị người Pháp giảo quyệt khinh thị, hung hăng càn rỡ, bắt bớ trả thù nên vì thế mà phải đề đạt lên xin giúp đỡ. Việc này đã bàn luận từ lâu và định rằng khó có thể chuẩn thuận được nên đã sức cho cục phát ngân 500 lượng và ra lệnh cho lập tức quay về nước.
Thế nhưng quan nước Việt bẩm rằng đường đi khó khăn không cách nào trở về được nữa nên xin ở lại Khâm châu tùy tiện sinh sống, cấp cho lương ăn khỏi đói khổ. Nay việc hoạch định biên giới ở Khâm châu đã hoàn thành mà vùng giáp Hoa- Việt thì kẻ cướp qua lại rất nhiều nếu như bảo họ đến đây sinh sống thì việc phòng phạm khó mà chu toàn e rằng sẽ sinh rắc rối.
Thế nhưng đám quan nước Việt kia nay vào đường cùng không còn chỗ nào về không thể không rộng lượng cho an tháp nên đã ra lệnh cho tạm sống ở trong tỉnh và sức cho cục cấp phát cho họ đồ ăn và tiền tiêu vặt, mỗi tháng tất cả 57 lượng 3 tiền 6 phân. Lại ra lệnh cho phó tướng chịu trách nhiệm hiệp thành Quảng Châu phái binh dũng đến nơi các quan người Việt ở đi tuần tra xét, không để cho họ được qua lại lai vãng với người ngoài, nay những người Việt đó sinh sống tại tỉnh cũng đã yên thân.
Có điều khuôn viên tỉnh lại gần kề với cửa biển nơi mà người Trung Hoa người Tây Dương lẫn lộn, ở tại trong vịnh thì sáng tối lúc nào cũng có kẻ ra người vào, rất là phồn tạp, việc phòng phạm khó khăn, không thể không sinh chuyện nên không thể để tại Khâm châu mà nơi khác cũng khó an tháp. Chỉ có ở địa phương La Định là nơi không có đường đi thông suốt, hẻo lánh xa xôi mà dân chúng cũng hiền lành nên đã sức cho hiệp phó tướng Quảng Châu phái binh dũng hộ tống các quan Việt Nam đến nơi đó sinh sống và ra lệnh cho văn võ phụ trách ở tỉnh thành ước thúc đề phòng, phái binh lính luân chuyển tuần phòng quan sát, không để cho họ giao thiệp với những người qua lại hay từ bên ngoài đến đây. Lại cũng cấm không cho tự ý rời khỏi châu thành để đến ở một nơi khác.
Nhà cửa cho họ ở thì do châu đó thay mặt thuê mướn còn tiền ăn và tạp dụng mỗi tháng phát cho 57 lượng 3 tiền 6 phân và thêm cả tiền thuê nhà thì do châu ấy lấy tiền thuế quế mà cấp cho. Số người thì chỉ hạn cho 15 người lúc đầu đến đây không được tăng thêm. Tuỳ thời mà hiểu dụ bọn quan người Việt rằng nên biết an phận theo định mệnh chứ đừng mong mỏi chuyện giúp đỡ gì khác.
Vậy châu đó và doanh hãy thay phiên trông chừng, để họ khỏi bỏ đi mà không báo hay đến nơi khác gây rắc rối.
Còn việc các quan văn võ châu đó hỏi thì trừ việc phân biệt trên giấy tờ, các quan Việt (Quảng Đông, Quảng Tây) tương ứng theo danh hàm mà mỗi ngày cấp phát tiền ăn uống, tiêu pha theo danh sách trình lên.
Đây là danh sách gửi quí nha môn, kính cẩn xin tham chiếu để thi hành:
Chiếu lục niêm đơn, sao tên tuổi quan Việt Nam và người đi theo, cùng tiền ăn theo ngân số.
Kê khai:
| MỖI NGÀY | CHỨC VỤ | ||
| Nguyễn Phúc Thuyết | 阮福說 | cấp tiền ăn 3 tiền | |
| Trần Xuân Soạn | 陳春撰 | cấp tiền ăn 2 tiền | |
| Ngụy Khắc Kiều | 魏克喬 | cấp tiền ăn 2 tiền | |
| Trần Chi Đống | 陳之棟 | cấp tiền ăn 1 tiền 4 phân | |
| Hồ Quỳnh | 胡瓊 | cấp tiền ăn 1 tiền 4 phân | |
| Vương Thế Cơ | 王世基 | cấp tiền ăn 8 phân | Quản cơ |
| Nguyễn Tốn | 阮巽 | cấp tiền ăn 8 phân | Cai đội |
| Nguyễn Duy Lập | 阮維立 | cấp tiền ăn 8 phân | Cai đội |
| Trịnh Bá Tuyên | 鄭伯宣 | cấp tiền ăn 8 phân | Tư vụ |
| Nguyễn Xuân Thắng | 阮春勝 | cấp tiền ăn 8 phân | Đội trưởng |
| Lương Trinh | 粱楨 | cấp tiền ăn 8 phân | Đội trưởng |
| Ngô Lễ | 吳禮 | cấp tiền ăn 8 phân | Đội trưởng |
| Hà Văn Công | 何文功 | cấp tiền ăn 6 phân | lính |
| Lê An | 黎安 | cấp tiền ăn 6 phân | lính |
| Vương Đình Chính | 王廷正 | cấp tiền ăn 6 phân | lính |
Tất cả trên đây tính cộng lại mỗi tháng tiền ăn là 51 lượng 6 tiền.
Mỗi tháng lại cấp cho tiền dầu đèn và lặt vặt 5 lượng 7 tiền 6 phân.
Tổng cộng chi mỗi tháng là 57 lượng 3 tiền 6 phân.
Nguồn tư liệu: Quách Đình Dĩ, Vương Duật Quân 郭廷以, 王聿均 (chủ biên). Trung Pháp Việt Nam giao thiệp đáng 中法越南交涉檔 (tập VI, Quang Tự 12-14) (tái bản). (Đài Bắc: Trung ương Nghiên cứu viện cận đại sử nghiên cứu sở, 1983) tài liệu số 2206, trang 3808-3810.
Nguyễn Duy Chính chuyển ngữ
Leave a Reply
Your email is safe with us.